PROTESTANTYZM W KRAKOWIE
Początki Reformacji w Krakowie
Wystąpienie Marcina Lutra w 1517 roku wywarło ogromne wrażenie w środowisku akademickim, stąd nie przeszło bez echa również w Krakowie, który był miastem uniwersyteckim. To spowodowało liczne wyjazdy do Niemiec, aby bezpośrednio spotkać się z nową nauką. Nowe polądy religijne docierały do Krakowa poprzez kupców, podróżującą szalchtę oraz studentów, przez których szerzyły się dzieła Lutra. Zaistniała sytuacja nie spodobała się senatorom duchownym i świeckim, którzy namówili Zygmunta I, by ten pod karą śmierci, zakazał spowadzania do Polski nieprawomyślnej literatury. Pomimo wspomnianych ograniczeń myśl reformacyjna rozpowszechniała się w mieście, a młodzież jeszcze bardziej interesowała się nauką Lutra.
Pierwszym, który zaczął głosić idee Lutra z kościelnej ambony, był profesor Akademii Krakowskiej – Jakub z Iłzy (ok. 1490-1542), pełniący funkcję kaznodziei w kościele św. Szczepana. Głosił on główne punkty nauk Lutra, czyli odrzucenie postów, odpustów, czyśćca, kultu świętych oraz skuteczności sakramentów. To spowodowało, że w 1534 roku został odsunięty od zajmowanej pozycji w kościele.
Pierwszym, który zaczął głosić idee Lutra z kościelnej ambony, był profesor Akademii Krakowskiej – Jakub z Iłzy (ok. 1490-1542), pełniący funkcję kaznodziei w kościele św. Szczepana. Głosił on główne punkty nauk Lutra, czyli odrzucenie postów, odpustów, czyśćca, kultu świętych oraz skuteczności sakramentów. To spowodowało, że w 1534 roku został odsunięty od zajmowanej pozycji w kościele.
Wielką rolę w życiu kulturalnym i religijnym Krakowa odegrało kółko. koło humanistów, wśród których znajdowało się dużo pisarzy, uczonych oraz wyższych duchownych. Wszyscy oni byli zwolennikami reform, a jednym z nich był kaznodzieja Leonard Słonczewski (zm. 27 III 1562) – biskup kamienicki, który wskazywał i krytykował wszystkie błędy i wady współczesnego Kościoła i duchowieństwa. Po śmierci Zygmunta I głosił on ostre kazania z ambony wawelskiej, co budziło tak wielkie emocje, że aż dwukrotnie dokonano próby zamachu na jego życie.
Do 1557 roku ewangelicy w Krakowie nie mieli swojego ministra, aż w końcu naznaczono im jako kaznodzieję Grzegorza Pawła z Brzezin (ok. 1525-1591), który przez 10 lat sprawował wspomnianą wyżej funkcję. Sam Grzegorz Paweł po kilku latach został zwolennikiem arianizmu i sprawował urząd duchowny w zborze ariańskim przy ulicy Szpitalnej. Natomiast urząd wspólnoty ewangelickiej przy ulicy św. Jana objął Szymon Zacjusz (ok. 1507-1591) – jeden z autorów tłumaczenia „Biblii brzeskiej”.
Rozwój protestantyzmu w Krakowie, podobnie zresztą jak w całej Rzeczywpospolitej, zatrzymały reformy wprowadzone po 1563 roku, czyli po zakończeniu Soboru Trydenckiego. W 1583 roku w Krakowie pojawili się jezuici, katolicyzm na nowo zaczął umacniać swoją pozycję. Jednocześnie wzrastać zaczęła nietolerancja, co powodowało tumulty, napaści na cmentarze i zbory oraz na samych wiernych. W 1591 roku w Krakowie miał miejsce ogromny tumult religijny, który zakończył się zniszczeniem zborów protestankich. Tę datę można uznać za końcową dla politycznej roli krakowskiego zboru. Od tego momentu stał on się bowiem lokalnym ośrodkiem religijnym.
PODALSZY ROZWÓJ PROTESTANTYZMU W KRAKOWIE
Cezarz Józef w 1781 roku wydał patent kolonizacyjny, który zachęcał do osiedlania się w Podgórzu, gwarantując protestantom wolność religijną. Tak więc, ewangelicy krakowscy już w 1786 roku posiadali tu własny kościół z otaczającym go cmentarzem. Okres jego funkcjonowania nie był jednak długi, ponieważ duża część ewangelików mieszkała w Krakowie, gdzie też odbywały się nabożeństwa. Ostatecznie w 1816 roku Senat Wolnego Miasta Krakowa przekazał ewangelikom nieużywany kościół św. Marcina, przez co zbór w Podgórzu zaczął podupadać. Powoli życie religjne ewangelików przeniosło się z powrotem do Krakowa.
W tym okresie zbór ewangelicki mógł już spokojnie i bezpiecznie się rozwijać, dzięki tolerancji religijnej jaka miała miejsc w Rzeczypospolitej Krakowskiej. Również w tym czasie w zborze liczebnie zaczęli dominować augsburczycy, w porównaniu do pierwszych wieków istnienia zboru, który w większości był kalwiński.
W czasie I wojny światowej zbór ewangelicki w Krakowie przeżywał ciężkie chwile, a szkoła została zajęta przez wojsko. Pomimo zaistniałych trudności nabożeństwa odbywały się tam regularnie1. Po wojnie, zbór krakowski został wcielony do diecezji cieszyńskiej i liczył około 1100 wiernych, z których 330 było narodowości niemieckiej. Podczas II wojny światowej Niemcy przejęli całą władzę nad zborem, ograniczając w działaniach polskiego pastora, a później w ogóle usunęli zbór polski z kościoła św. Marcina. Na skutek tych wydarzeń, ewangelicy krakowscy otrzymali do dyspozycji kościół św. Agnieszki, co odbyło się za zgodą ks. metropolity Adama Stefana Sapiehy. Budynek świątyni znajdującej się wówczas w fatalnym stanie ewaneglicy uporządkowali i oczyścili własnymi siłami, przystosowując go do swoich funkcji liturgicznych. Pierwsze nabożeństwo odprawił tam ks. Emil Kowala w Niedzielę Palmową, 23 marca 1942 roku. Ogromnej dewastacji uległ kościół św. Marcina, w którym Niemcy usunęli wszystkie pozostałości polskości: zniszczono popiersie Mikołaja Reja, 30 polskich tablic nagrobnych, bibliotekę zborową oraz księgi metrykalne.
Podczas II wojny światowej znacznie ucierpiał nie tylko zbór krakowski, ale cały ewangelicyzm małopolski, gdzie z 10 zborów pozostały zalewdie trzy i resztki czwartego. 28 stycznia 1945 roku odprawiono pierwsze nabożeństwo, a życie religijne zaczęło wracać do normalności. Zostało odnowione wnętrze kościoła św. Marcina oraz przeprowadzono konserwację organów. W 1952 roku zbory małopolskie zostały włączone do diecezji katowickiej.
STAN OBECNY W KRAKOWIE
Obecnie, parafia Ewangelicko-Augsburska w Krakowie prowadzi aktywne życie religijne. Nabożeństwa odbywają się w każdą niedzielę oraz święta. Ponadto jest prowadzona szkółka niedzielna dla dzieci oraz lekcje religii. Również każdego roku są organizowane wyjazdy letnie i zimowe oraz projekty edukacyjne dla rodzin z dziećmi1. Do krakowskiej parafii przynależy także filiał w Wieliczce, gdzie regularnie odbywają się nabożeństwa2. Warto dodać, że wśród członków krakowskiego zboru jest także kilka rodzin wyznania ewangelicko-reformowanego, więc na mocy porozumienia międzykościelnego, co trzy miesiące w kościele św. Marcina przez pastora Kościoła Ewangelicko-Reformowanego jest organizowane nabożeństwo, z którym Kościół Ewangelicko-Augsburski jest w ścisłej współpracy. Parafia w krakowie liczy około 500 osób, a jej proboszczem od 2006 roku jest ks. Roman Pracki.
Obok Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Krakowie znalazł się inny historyczny kościół protestancki – Kościół Metodystyczny, który na ziemiach polskich pojawił się w drugiej połowie XIX wieku na Pomorzu i Dolnym Śląsku. Po I wojnie światowej działalność tego nurtu coraz bardziej rozpowszechniała się, szczególnie kiedy do Polski przybyli przedstawiciele Misji Metodystycznej ze Stanów Zjednoczonych. Rozpoczęły się wówczas pracy misyjne w Warszawie, Lwowie, Krakowie, Cieszynie, Wilnie oraz w Poznaniu. Po zakończeniu II wojny światowej, Kościół metodystyczny został uznany przez władze państwowe, jednakże póżniej w PRL chciano go likwidować, uznając go za „agenturę amerykańskiego imperializmu”. Od roku 1989 metodyści mogli już w pełni realizować swoje powołanie i bez przeszkód kontaktować się z innymi kościołami metodystycznymi na całym świecie.
Do roku 1990 metodyści działali pod nazwą „Kościół Metodystyczny w Polsce”, a później jako „Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP”. W Krakowie parafię założył pastor Konstanty Najder w 1941 roku. Od 1995 roku siedzibą Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w Krakowie jest budynek przy ul. Długiej 3, w którym znajduje się kaplica oraz administracja parafii, a od 2003 roku tamtejszym pastorem jest Józef Barto. W 2005 roku powstał również odrębny „Ewangeliczny Kościół Metodystyczny” z parafią w Krakowie3. Zbór znajduje się przy ulicy Dwernickiego 5, a jego pastorem jest Piotr Gąsiorowski.
Trzecim historycznym kościołem protestanckim w Krakowie jest Prezbiteriański Kościół Chrystusa Zbawiciela, który rozpoczął swoją działalność w roku 2015. Pierwsze nabożeństwo inauguracyjne odbyło się w czerwcu tegoż roku, a już od października odprawiane były regularne niedzielne nabożeństwa. Placówka została powołana przez prezbiteriańską parafię św. Trójcy we Lwowie, należącą do Ukraińskiego Kościoła Ewangelicko-Prezbiteriańskiego. Prawie od początku funkcjonowania parafii aż do listopada 2019 roku nabożeństwa prezbiteriańskie odbywały się w kaplicy na ul. Długiej 3 w Krakowie, dzięki uprzejmości kościoła Ewangelicko-Metodystycznego. Od roku 2016 przy parafii działa wydawnictwo „MW”. Jego celem jest wznowienie kalwińskiej działalności wydawniczej w Krakowie, której największy rozkwit przypadł na XVI wiek za sprawą działalności Macieja Wirzbięty, królewskiego drukarza i jednego ze starszych w krakowskim zborze kalwińskim. Od listopada 2019 roku, kancelaria parafialna, biblioteka oraz siedziba wydawnictwa znajdują się na ul. Smolki 8.
Oprócz historycznych kościołów protestanckich, w Krakowie znajduje się szereg Kościołów innych nurtów protestantyzmu. Spośród nich wymienić należy – kilka zborów baptystycznych, dwa zbory Adwentystów Dnia Siódmego, zbór Wolnych Chrześcijan, sporą ilość zborów zielonoświątkowych różnych denominacji oraz niezależny reformowany zbór „Łaska”.