HISTORIA REFORMACJI I PROTESTANTYZMU
Początki ruchu reformacyjnego
Przełom XV i XVI wieku w Europie charakteryzował się głębokim kryzysem moralnym i politycznym. Problem ten nie ominął także Kościoła. Wśród księży istniała dysproporcja majątkowa, ci biedniejsi mający słabe wykształcenie żyli w nędzy, natomiast kler wyższy opływał w dostatku i komforcie. Wielu biskupów nie troszczyło się o swoje diecezje, a odpowiedzialność za nie oddawali wikariuszom. Istniało wówczas wiele klasztorów, ale nie cieszyły się one już takim szacunkiem jak wcześniej. Autorytet papiestwa w dużym stopniu został podważony przez tzw. Wielką Schizmę Zachodnią (1378-1417), podczas której jednocześnie urzędowało dwóch papieży, wzajemnie obrzucając się ekskomunikami i ogłaszając wyprawy krzyżowe przeciwko sobie. Dopiero sobór w Konstancji, zwołany w 1414 roku przez cesarza Zygmunta położył koniec tej chaotycznej i destabilizującej Kościół sytuacji. PODALSZY ROZWÓJ PROTESTANTYZMU Anglikanizm
Prezbiterianizm Druga połowa XVI oraz XVII wiek, to czas tworzenia się nowych dynamicznych ruchów protestanckich, szczególnie w krajach anglojęzycznych. Jednym z nich był Kościół Prezbiteriański narodzony w Szkocji, którego główne zasady sformuował John Knox – człowiek, o którym się mówi, że był większym kalwinistą niż sam Kalwin. Prezbiterianie byli przedstawicielami nurtu reformowanego, odrzucili ścisłą centralizację kościoła i biskupstwo, walczyli przeciwko katolicyzmowi, który cieszył się poparciem państwa za panowania Marii Stuart w Szkocji, oraz przeciwko anglikanizmowi, w którym potępiali kompromis z katolicyzmem. Charakterystyczną cechą tego Kościoła była panująca w zborach demokracja kościelna, wyrażana w wyborach starszych i kaznodziejów, którzy tworzyli konsystorz wspólnoty. Na wyższym poziomie (od dystryktu do denominacji) prezbiteria, synody i zgromadzenia rozważały zaś kwestie doktrynalne i kościelne.
Baptyzm Przedstawicielami kolejnego ruchu, który się zarodził w Anglii byli baptyści. Ci zaś pojawili się na skutek rozwoju purytanizmu. Na początku XVII wieku niezależnie powstały dwa typy baptystów: obóz reformowany oraz arminiański. W swoich zasadach baptyści przestrzegali protestanckie pryncypia, mając wymagające poglądy oraz zasady zachowania dla swoich złonków. Chrzest jest udzielany był nie niemowlętom, ale osobom dorosłym, dzięki czemu te osoby stawały się członkami Kościoła. Jedynym źródłem nauczania duchowego była Biblia, a w kazaniach akcent położony został na życie moralne.
Pietyzm od koniec XVII wieku w kościele luterańskim rozpoczęła się odnowa, powstał nowy ruch, który otrzymał nazwę pietyzmu. W centrum teologii pietyzmu znajdowała się koncepcja nowego narodzenia w Bogu, która w rzeczywistości zastąpiła teorię usprawiedliwienia z wiary charakterystyczną dla historycznego protestantyzmu. Krytykując protestancką ortodoksję za formalizm, założyciele pietyzmu przeciwstawili się temu ideałem „żywej wiary”, dążącej do przekształcenia ludzkiej natury. Byli oni ponadto zaangażowani w poza-nabożeństwową działalność – dokonywanych w spotkaniach modlitewnych i biblijnych. Za początek formowania się idei pietyzmu uważa się publikację w 1675 roku pracy Jakuba Spenera zatytułowanej „Pia desideria”.
Metodyzm Kolejnym wyznaniem powstałym w tym czasie był metodyzm, który powstał jako odnoga anglikanizmu, dzięki wysiłkom braci Charlesa i Johna Wesleya. Z ich punktu widzenia prawdziwe chrześcijaństwo nie powinno opierać się na zewnętrznej wiedzy teologicznej, takiej jak znajomość na pamięć pełnego tekstu Pisma Świętego, czy pokazowej pobożności, lecz na głębokim wewnętrznym odrodzeniu poprzez rezygnację z przeszłego życia spędzonego w doczesnej próżności, pragnienie zbawienia, aby osiągnąć jeszcze podczas życia stan świętości i chrześcijańskiej doskonałości. Ten impuls religijny zdaniem braci Wesleyów powinien być uważany za bardziej naturalny, ponieważ w wyniku upadku człowiek nie stracił wolnej woli, jak twierdzili kalwiniści, ale tylko zabrudził swój boski obraz, osłabił jego umysł i zdolność życia zgodnie z własnymi przekonaniami. Metodyzm również charakteryzował się wszechstronną wewnętrzną dyscypliną kościelną oraz ścisłą centralizacją hierarchiczną.
Adwentyzm Wiek XIX , to czas dalszych znakomitych przebudzeń oraz wielkiego rozwoju misji, jak i powstanie nowych nurtów w protestantyźmie. Jednym z nich był Adwentyzm, który powstał w Stanach Zjednoczonych w połowie XIX wieku. W 1831 roku protestancki kaznodzieja William Miller (1782-1849) stwierdził, że po dziesięciu latach intensywnych badań obliczył datę drugiego przyjścia Jezusa, która powinna oznaczać koniec świata i początek Sądu Ostatecznego. Konkretne daty nadejścia były następnie kilkakrotnie przekładane. Upadek proroctwa Williama Millera rozproszył jego zwolenników, jednak pragnienie Królestwa Chrystusa nie pozwoliło umrzeć wierze w jego drugie przyjście. W połowie XIX wieku znanym przywódcą ruchu adwentystycznego była Ellen White (1827-1915), który twierdziła, że przyjście jest bliskie, ale ludzie nie mają dokładnego czasu nadejścia. Tak więc w tym czasie miało miejsce „odrodzenie” adwentyzmu, pojawił się „Adwentyzm Dnia Siódmego”, a następnie niewielka społeczność licząca 3500 osób przekształciła się w potężną grupę wyznawców. Wyznania adwentystyczne opierały się na trzech głównych założeniach. Pierwszym, mówiącym o zbliżającym się nadejściu Chrystusa, które położyć miało kres wiecznej walki Boga i Szatana i dążyło do wskrzeszenia do życia wiecznego wszystkich sprawiedliwych, których dusze po śmierci były w stanie podobnym do „letargicznego snu”. Drugi dogmat, który wynikał bezpośrednio z pierwszego, dotyczył potrzeby wewnętrznej odnowy człowieka i ludzkości, aby dzięki temu uzyskać prawo do wejścia do Królestwa Bożego. Trzeci dogmat głosił natomiast przykazanie czci Sabatu (czwarte przykazanie w judaizmie i chrześcijaństwie), ponieważ to przykazanie było najczęściej łamane w chrześcijaństwie, utrudniając drugie przyjście Jezusa.
Pentekostalizm Ewolucja idei protestantyzmu znalazła swój wpływ w późniejszych nurtach protestanckich, które uformułowały się w XIX – XX wieku. Przykładem jednego z nich jest pentekostalizm albo ruch zielonoświątkowy. Nazwa tego nurtu związana jest z fragmentem pochodzącym z Nowego Testamentu o wstąpieniu na apostołów Ducha Świętego na pięćdziesiąty dzień po zmartwychwstaniu Chrystusa oraz o nabyciu przez nich umiejętności mówienia różnymi językami. Założycielem tego wpływowego ruchu protestanckiego był młody kaznodzieja metodystyczny Charles Parham (1873–1929), który czytając Dzieje Apostolskie i Listy Apostoła Pawła porównał słabość własnej służby duchowej z mocą odzwierciedloną w tych księgach. Następnie Parham uznał, że potrzebne jest głębsze i dokładniejsze studium Biblii, aby znaleźć wspomniane oznaki mocy. W tym celu otworzył szkołę biblijną w Topeka, która początkowo liczyła tylko 30 nauczycieli i uczniów. Zgodnie z przekazem, pewnego dnia młoda uczennica oświadczyła: „Przecież wielu przypadkom chrztu opisanym w Dziejach Apostolskich towarzyszyła nie tylko modlitwa, ale także pewne działania: osoba modląca się łożyłą ręce na inną chcącą otrzymać chrzest Duchem Świętym”. Po czym Parham położył dłoń na dziewczynę i ona natychmiast zaczęła mówić w „innych” językach. W ciągu następnych trzech dni w mieście Topeka odbyło się wiele „chrztów w Duchu Świętym”, a każdemu z nich towarzyszyły „języki” 1.
Doktryna zielonoświątkowców ma dwie główne zasady: dogmat „narodzenia się na nowo”, kiedy osoba wyznała swoje grzechy i wyznała Jezusa swoim Panem i zbawiecielem została zbawiona. Jest to traktowane jako rodzaj wewnętrznego doświadczenia, zapewnienia Boga o duchowości zbawienia tego, kto wierzy. Ten proces często się wiąże z drugim dogmatem, czyli chrztem Duchem Świętym, który może nastąpić podczas kazania, modlitwy, nałożenia rąk oraz w innych okolicznościach. Chrztu Duchem Świętym z pewnością musi towarzyszyć otrzymanie duchowych darów1.
W drugiej połowie XX wieku pojawiają się odłamy w nurcie zielonoświątkowym o charakterze charyzmatycznym. Często mają one ponadwyznaniowy charakter z różnymi nowymi naukami, między innymi o sukcesie, jako woli Bożej dla chrześcijanina oraz wiele innych doktryn nie mających nic wspólnego z historycznym protestantyzmem. Więc, z czasem protestantyzm w postaci nowopowstałych nurtów stał się bardzo otwarty na świat, miał przyciągać do siebie ludzi, mających nawet inne poglądy bez poświęcenia własnych wartości. Ta otwartość zaczęła być tak wielka, że ten ruch utracił swoją tożsamość i przekształcił się w coś zupełnie nowego.
ależy podkreślić, że wpływ na pozycję Kościoła miała także sytuacja polityczna ówczesnej Europy. Ważnym wydarzeniem była tzw. wojna stuletnia (1337-1453), która doprowadziła do silnego osłabienia Francji mającej wówczas spory wpływ na życie Kościoła zachodniego. Poza tym Europę nawiedziła epidemia czarnej ospy, która zdziesiątkowała ludność europejską, zmniejszając ją prawie o jedną trzecią, wprowadzając ogólne zubożenie społeczeństwa. Czynniki te wpłynęły na fakt, że człowiek żyjący w tych czasach miał nie najlepszy stan ducha, i nie mógł otrzymać odpowiedniego wsparcia duchowego oraz znaleźć odpowiedzi na dręczące go pytania. Kler nie będąc w stanie okazać gruntownego nauczania, oferował praktyki duchowe, często wpisujące się w jeszcze pogańską mentalność ludzi. W tym czasie, w związku z coraz bardziej popularną wiarą w Czyściec, zaczął się także rozwijać handel odpustami. Tak więc uznać należy, że na przełomie XIV i XV wieku mieszkańcy Europy byli zmęczeni wojnami i osłabieni epidemiami, a Kościół znajdował się w kryzysie duchowym.
oraz częściej można było spotkać krytykę korupcji w Kościele, sprzedawania odpustów oraz bogacenia się kleru. Głośniej zaczęto też mówić o reformach, przez co pojawiały się różne ruchy, a jedyną odpowiedzią Kościoła na niezadowolenia było wzmocnienie działań Inkwizycji. Właśnie w takim świetle w Niemczech i Szwajcarii zaczęła się rozwijać Reformacja protestancka, skąd intensywnie przenikała do pozostałych krajów Europy.
Początkiem ruchu reformacjyjnego była publikacja 95 tez wystosowanych przeciwko Kościołowi rzymskiemu, czego dokonał niemiecki mnich Marcin Luter. Celem jego wystąpienia była poprawa praktyk religijnych oraz nauczania Kościoła. Pierwotnie Luter nie zamierzał tworzyć nowej organizacji kościelnej, ale odrzucenie projektu jego zmian przez Kościół Katolicki, doprowadziło, jak się okazało w szybkim tempie, do powstanie nowego nurtu. Luter chciał przede wszystkim rozwiązać problem odpustów oraz oczyścić Kościół od zapożyczonych elementów z kultów pogańskich, które były z pewnością sprzeczne z Ewangelią. Proponowana reforma miała mieć fundamentalny charakter, ale papież nie zareagował na nią poważnie. Naciskał jedynie na na Lutra, aby ten zmienił zdanie i zrezygnował ze swoich poglądów. Nałożona na Lutra ekskomunika spowodowała proces powstania niezależnej od Rzymu organizacji kościelnej. W opisanych powyżej okolicznościach powstał nowy Kościół – luterański, który w Niemczech (jak i w Polsce) przyjął nazwę „ewangelickiego”, ponieważ opierał się i powracał do Ewangelii. Nauka nowego Kościoła została zawarta w dwóch katechizmach napisanych przez Lutra w 1529 roku oraz w Augsburskim wyznaniu wiary z 1530 roku napisanym przez Filipa Melanchtona – przyjaciela i współpracównika Lutra. Nowopowstały Kościół lurerański w wielu aspektach różnił się od katolickiego. Msza w swoim znaczeniu i liturgii została przekształcona i nie celebrowano jej po łacinie. Kładziono podczas jej odprawiania silny nacisk na głoszenie Ewangelii oraz śpiew pieśni autorstwa Lutra. Komunię zaczęto rozdawać pod dwiema postaciami. Odrzucono także kult Marii i świętych patronów.
Reforma luterańska bardzo szybko rozwijała się w Niemczech, gdzie Luter miał wsparcie ze strony tamtejszych książąt, którzy wyrazili zgodę na rozwój nowego Kościoła. Od Niemiec reformę przyjęła Dania, Norwegia oraz Szwecja, gdzie powstały Kościoły norodowe.
Reformacja pojawiła się także w Szwajcarii, jednakże tam miała ona nieco inny kształt na co wpłynęła sytuacja społeczna, bowiem duchowni szwajcarscy mieli dość niezależną pozycję, a miasta posiadały autonomię i rządzone były przez rady miejskie. Nie mając wielkiej władzy w swoich rękach, biskupi oraz szlachta nie mogli mieć decydującego wpływu. Decydowała tu ekonomia, ponieważ w radzie zasiadali kupcy, którzy mieli wpływy w miastach. Ze względu na to, reformacja w Szwajcarii opierała się o inne formy, niż reformacja luterańska. Odbywały się tutaj publiczne dysputy, po których Rada decydowała, czy miasto zdecyduje się na przyjęcie nowego wyznania. Taka sytuacja zaistniała w Zurychu, gdzie około 1519-1520 roku proboszcz katedry, Ulryk Zwingli zaczął głosić nauki biblijne i poprzez publiczne dyskusje na temat idei reformacji do ruchu reformacyjnego zaczęły przystępować inne miasta, takie jak – Berno, Bazylea, Genewa.
Zapoczątkowane przez Zwingliego nauczanie, kontynuował i rozwijał następnie Jan Kalwin, publikując dzieło „Institutio Christianae Religionis”, stanowiące encyklopedię tego, co nazywamy „wiarą reformowaną”, pod którą rozumiemy powrót do biblijnych zasad, norm i nauczania tradycyjnego Kościoła. Właściwym jest określenie protestantów należących do tego nurtu, jako „reformowanych”, a nie „kalwinistów”, jak się o nich często się mówi, ponieważ Kalwin nie był pierwszym i jedynym przedstawicielem tego nurtu. Natomiast on najbardziej usystematyzował i rozbudował teologię reformowaną.
Ze Szwajcarii ewangelicy reformowani rozprzestrzenili się po innych krajach Europy, a swych wyznawców znalazł szczególnie we Francji, Szkocji, Holandii, Węgrzech oraz w Polsce. Fenomenalny rozwój nurtu reformowanego nastąpił w Anglii oraz krajach anglojęzycznych, szczególnie zaś w powstałych później Stanach Zjednoczonych, gdzie nawet dzisiaj duża część Kościołów protestanckich należy do tego kierunku teologicznego.
