Od czasów najdawniejszych Polska nigdy nie była jednolita pod względem religijno-wyznaniowym. Za czasów Mieszka I chrześcijaństwo w obrządku łacińskim oficjalnie zakorzeniło się w Polsce, chociaż jeszcze do XVI wieku na Żmudzi były praktykowane obrzędy pogańskie. Oprócz Kościoła rzymskokatolickiego na ziemiach polskich funkcjonował Kościół prawosławny oraz mieliśmy dosyć wielką liczbę wyznawców religii Mojżeszowej. Od wieku XIII do Polski docierały przeróżne sekty, a w wieku XV coraz bardziej rozpowszechniał się husytyzm. Natomiast z początkiem wieku XVI pojawiła się bardzo ciekawa sytuacja religijno-wyznaniowa, kiedy Polska poznała pierwsze prądy reformacji. Odtąd zaczyna się historia protestanckiego ruchu w Polsce. Możemy ją podzielić na cztery okresy: I – I Rzeczypospolitej; II – rozbiorów; III – Polski Odrodzonej; IV – Polski Ludowej.

Protestantyzm w I Rzeczypospolitej

Za czasów króla Zygmunta Starego z Holandii, Niemiec, Prus Książęcych oraz ze Śląska myśl reformacyjna docierała do dawnej Polski. Na samym początku nowa wiara rozwijała się w ukryciu, natomiast od połowy XVI wieku występowała już intensywnie i jawnie. Tezy Marcina Lutra dostały się do Polski już pod koniec 1517 roku najpierw do Wrocławia, a potem do Gdańska, gdzie właśnie ujawnili się pierwsi zwolennicy Reformacji. Z nowymi poglądami religijnymi powracała ze studiów zagranicznych młodzież mieszczańska i szlachecka, a o odważnym mnichu występującym przeciwko papieżowi opowiadali też wędrujący po ziemiach polskich kupcy i rzemieślnicy niemieccy. Luteranizm, który zawitał do Polski najwcześniej spośród innych ruchów reformacyjnych, przyjął się najlepiej w miastach Prus Królewskich oraz na Śląsku. Za luteranizmem w pierwszej połowie XVI wieku powoli poszerzały się do Polski inne kierunki protestanckie: zwinglianizm i szwenkeldianizm na Śląsku, anabaptyzm w Elblągu, Bracia Czescy w Poznaniu, kalwinizm i antytrynitaryzm w Małopolsce, na Podlasiu i Litwie. W drugiej połowie XVI wieku na Żuławach osiedlili się menonici z Holandii i Fryzji Wschodniej, a juz w następnych latach słyszymy o pietystach i kwakrach. W konsekwencji, władze kościelne i polityczne potraktowały dosyć wrogo przychodzących innowierców, a król Zygmunt Stary wydał rząd edyktów zabraniających przywóz „heretyckich” pism oraz studiowania na „heretyckich” uniwersytetach. W 1526 roku w Gdańsku król krwawo stłumił bunt protestantów, a z inicjatywy kleru katolickiego w Poznaniu utworzono komisję inkwizycyjną do walki z nową wiarą. Ale mimo prześladowań pod koniec panowania Zygmunta Starego, reformacja zaktywizowała się z nową siłą – protestanci zaczęli organizować swoje zbory i odbywać synody.
W drugiej połowie XVI wieku kontrreformacja, która coraz bardziej zwyciężała nie zostawiała żadnych nadziei dla różnowierców o powstaniu w Polsce Kościoła narodowego. Osłabiła się bliskość łącząca wyznawców protestantyzmu w całej Rzeczypospolitej. Z czasem Jednota Ewangelicko-Reformowana z siedzibą w Wilnie stała się bardzo osamotniona, luteranie zaczęli szukać wsparcia po stronie państwa pruskiego, bracia polscy w Siedmiogrodzie, a kalwini nawiązywali kontakty z daleką Anglią.
28 stycznia 1573 roku na konfederacji w Warszawie sejm doszedł do ugody o wolności religijnej, a król musiał to zaakceptować. W ten sposób zostało zagwarantowane bezpieczeństwo dla protestantów, pokój oraz równouprawnienie między wyznaniami. Mimo, że doradcy króla odradzali mu akceptację, a wszyscy biskupi, prymas i szlachta katolicka odrzucili ten akt tolerancji, Henryk Walezy jednak zaakceptował go.
urzliwie się zrobiło w Polsce i na Zachodzie po wypadkach toruńskich w 1724 roku, kiedy doszło do tumultu uczniów katolickich przeciw luteranom. Na pomoc przyszli im współwyznawcy z zagranicy – Bracia Czescy. Jednak to nie polepszyło sytuacji protestantów polskich. Dopiero epoka stanisławowska przyniosła zmiany w stosunkach religijnych. Pod wpływem Oświecenia, dysydenci polscy zaczęli korzystać z ograniczonej tolerancji i życie religijne w kręgach protestanckich zaczęło się odradzać na nowo. Od 1777 roku z racji podpisania Unii sieleckiej Kościoły Ewangelicko-Augsburski i Ewangelicko-Reformowany miały wspólnego konsystorza, ale tylko do 1782 roku. Od końca XVIII wieku istniały trzy konsystorze ewangelicko-augsburskie: w Warszawie, Płocku i Piotrkowie (później w Kaliszu). Natomiast Kościół Ewangelicko-Reformowany miał dwa ośrodki: w Pińczowie i Wilnie. U schyłku dawnej Rzeczypospolitej ewangelicy mieli już twarde podstawy i chociaż wolno, ale pomyślnie się rozwijały.

Protestantyzm w Polsce pod zaborami

Religijne życie ewangelików na ziemiach polskich osłabło wraz z upadkiem dawnej Polski i kierowało się już przez centrale kościelne Berlina, Wiednia i Petersburga. W zaborze rosyjskim wolność wyznaniowa oraz pomoc finansowa dla Kościołów protestanckich organizowana była w Księstwie Warszawskim (1807-1815), co bardzo cieszyło ewangelików. Napływ osadników niemieckich (rolników i rzemieślników), zazwyczaj luteranów, w sprawie pomocy życiu gospodarczemu spowodował rozwój i poszerzenie protestantyzmu w Królestwie Polskim. Niemcy przybywając na wspomniane tereny mieli ze sobą literaturę religijną, zbiory kazań Lutra i rozmaitą liteaturę moralizatorską. Ponadto zaczęli budować kościoły, zakładali szkoły, powołując nauczycieli i duchownych. Kościoły Ewangelicko-Reformowany i Ewangelicko-Augsburski postanowiły założyć wspólną organizację kościelną na podstawie wcześniejszej Zgody Sandomierskiej. Od 1838 roku łączył je również wspólny Ewangelicki Konsystorz Generalny, co spowodowało wzmocnienie więzi zewnętrznych obu Kościołow.
Kościół Ewangelicko-Augsburski na początku był podzielony na 4, a od 1901 roku na 5 diecezji, liczył 66 parafii, 38 filiałów, 59 duchownych oraz około 400-450 tysięcy wiernych. Począwszy od 1880 roku odbywały się synody pastorskie, podczas których wygłaszano referaty naukowe. Dzieci otrzymywały wychowanie religijne w szkółkach niedzielnych, a od 1863 roku pojawił się „Zwiastun Ewangeliczny”, później „Głosy Kościelne” i rokrocznie Kalendarz. Duży nacisk położony był na działalność zewnętrzną i wewnętrzną, duchowni byli dobrymi kaznodziejami, dobrze wykształconymi, uczciwymi duszpasterzami, których wspierali świeccy, pracując w radach parafialnych i instytucjach kościelnych.
W zaborze pruskim sytuacja protestancka była inna aniżeli w zaborze rosyjskim. Przez kolonizację niemecką Kościół Ewangelicko-Augsburski gwałtownie wzrastał i według źródeł niemieckich w Wielkim Księstwie Poznańskim oraz na Pomorzu było 1 milion 200 tysięcy ewangelików, którzy należeli do Kościoła Unii staropruskiej i 60 tysięcy – do Ewangelickiego Kościoła Luterskiego. Na Mazurach jeszcze od wieku XVI luteranizm bardzo mocno wrósł w świadomość i swiatopogląd ludzi, dla których drukowano kancjonały i Ewangelie. Równie dobrze luteranizm przyjął się na Górnym i Środkowym Śląsku, gdzie wychodziły drukiem dla polskojęzycznych ewangelików pisma: „Tygodnik Polski”, Przyjaciel Ludu” i „Nowiny Śląskie”. Dzięki temu i innym działaniom skierowanym na poszerzenie luteranizmu wśród ludności polskiej, już w XIX wieku na 200 tysięcy ewangelików, przypadało 120 tysięcy Polaków-ewangelików1. W zaborze Austriackim ruch protestancki na szeroką skalę rozwijał się od końca XVIII wieku, kiedy do miast zaczęli przeprowadzać się kupcy, rzemieślnicy, rolnicy i urzędnicy z Niemiec, w dużej mierze ewangelicy. Zakładali oni nowe parafie ewangelickie, budowali kościoły i szkoły. Włożyli oni także ogromny wysiłek w działalność charytatywną, oświatową i rozwój misji wewnętrznych. W Białej z inicjatywy ewangelików powstał dom sierot, we Lwowie – dom studenta, a w Stanisławowie – gimnazjum. Na czele tej akcji stał pastor Theodor Zöckler.

Protestantyzm w Polsce Odrodzonej

Na terytorium Odrodzonego Państwa Polskiego znalazły się różne ośrodki ewangeliczne, które zaczęły budować kontakty i więź między sobą. W 1921 roku w Polsce liczącej około 1 000 000 protestantów, istniało siedem Kościołów ewangelickich.
prócz historycznych Luterańskich i Reformowanych Kościołów w Polsce pojawiały się różne inne związki ewangelickie, nazywane „Wolnymi Kościołami”: Menonici, których było zaledwie 1000 osób w 1925 roku; Hernhuci (Bracia morawscy) z ośrodkami w Łodzi i Stanisławowie, których było około 15 tysięcy; Baptyści, którzy byli znani ze swoich akcji dobroczynnych i których liczba sięgała około 30 tysięcy; Ewangeliczni Chrześcijanie, wywodzące się z baptystów i sztundystów, których było 16 tysięcy; Metodyści, przyjeżdżający z USA, których w 1938 roku w Polsce było już 2500 wiernych; Społeczność Ewangeliczna z ośrodkiem w Bydgoszczy i 1000 wiernymi; Społeczność Chrześcijańska z ośrodkiem w Więborku. Cały ruch liczył około 15 tysięcy osób; Zielonoświątkowcy, których w 1938 r. było 20 tysięcy wyznawców, 49 kaznodziejów i 80 zborów.
Bardziej niż I wojna światowa na ruchu protestanckim w Polsce odbiła się II wojna światowa. Okupanci niemieccy wprowadzali wiele zakazów i ograniczeń w polityce kościelnej ewangelików, a terenem wzorcowym w realizacji tego projektu, stał się okręg Warty. W tym czasie nie wolno było odprawiać nabożeństw poza budynkami kościelnymi, zabroniono zbierania ofiar i kolekt, w szkołach nauka religii była zakazana, prasa kościelna została zawieszona, działalność charytatywna Kościoła została skasowana, zabroniono świętowanie Wielkiego Piątku, Kościół stał się osobą prawną prawa prywatnego, przestały istnieć związki religijno-kościelne oraz skonfiskowano mienie kościelne.
Już po zakończeniu wojny nastąpiło dalsze osłabienie protestantyzmu na ziemiach polskich. Okupacja hitlerowska przyczyniła się do kresu istnienia Wileńskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego. Pozostały tylko resztki dawnych „kalwinów” z centrum warszawskiego, którzy w 1965 roku skupiali się w 9 parafiach. Luteranie z kolei, choć bardzo osłabieni, nadal uważani byli największą grupą ewangelicką.

Protestantyzm w Polsce Ludowej.

Po II wojnie światowej w Polsce pojawił się nowy układ społeczny – powstała Polska Ludowa. W tym nowym świece wyznania protestanckie zaczęły odnawiać i odbudowywać swoje Kościoły i instytucje religijne. W 1945 roku ukonstytuował się Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego i przed władzami kościelnymi powstały ważne zadania, w szczególności związane z naturą personalną oraz finansową. W 1946 roku zwołano w Łodzi I konferencję duchownych Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, a rząd Polski w celu uporządkowania spraw związanych z organizacją i majątkiem Kościoła wydał dwie ustawy z 1946 i 1947 roku, na skutek czego, do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego przyłączono parafie staroluterskie oraz ewangelicko-luterskie. Również majątek ruchomy i nieruchomy tych parafii przeszedł do własności Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.
Z wielkim niezadowoleniem Kościół Rzymskokatolicki patrzył na luteran, odbierając im wiele świątyń ewangelickich oraz mienie kościelne. Kościół Ewangelicko-Augsburski próbował dojść do porozumiena w tej kwestii z Kościołem Katolickim, ale bez sukcesu. Nowopowołane władze ewangeliczne rozpoczęły prace filantropijne oraz wydawnicze, nawiązując kontakty z zagranicznymi ośrodkami ewangelicznymi. Mimo to, w porównaniu do roku 1918 i 1938 ruch protestancki w Polsce Ludowej liczbowo się pogorszył. Pomimo iż na skutek II wojny światowej liczba ewangelików zmniejszyła się i Kościół stracił swoje dobra materialne, to jednak nabrał wyglądu narodowościowo jednolicie polskiego. Pod koniec lat 60-tych Kościoły protestanckie w Polsce liczyły razem około 150 tysięcy wiernych. Najliczniejszy był Kościół Ewangelicko-Augsburski, liczący około 117 tysięcy wyznawców. Po II wojnie światowej luteranie odbudowali i odremontowali 245 kościołów i 146 kaplic, wydali nowy śpiewnik, Agendę, Agendę pogrzebową, Postyllę, dzieło o Albercie Schweitzerze, broszurę o Marcinie Lutrze, Historie Biblijne, podręcznik historii Kościoła oraz nasyconą literaturę budującą. W dziedzinie opieki społecznej Kościół prowadził diakonat, zajmował się opieką domem dziecka, utrzymywał cztery domy dla starców, wypłacał emerytury pastorom emerytom oraz sierotom i wdowom po pastorach. W 1961 roku pojawił się Fundusz Socjalny Kościoła, przeznaczony na opiekę nad emerytami, lecznistwo i prowadzenie domu wypoczynkowego. Kościół także miał ciepłe/ dobre stosunki ze Światową Federacją Luterańską znajdującą się w Genewie, ze Światową Radą Kościołów i ze Szwedzkim Kościołem Ewangelickim.
Od drugej połowy XX wieku życie religijne w Polsce zaczęło się normalizować, rozwijać i podnosić. Kościoły różnych wyznań uczyły się współpracować ze sobą utrzymując ze sobą żywe stosunki. Od 1956 roku zaczęła tworzyć się Chrześcijańska Rada Ekumeniczna w Polsce, w której zasiadali reprezentanci różnych Kościołów.

KONTAKT